ฮ่าย หรือ ร่าย
คำว่า "ฮ่าย" นี้เป็นลักษณะเสียงร้องยาวโหยหวนของสัตว์บางชนิด เช่น ชะนี หรือนกเค้าแมวร้องเมื่อจวนสว่าง เสียงร้องอย่างโหยหวนนี้เรียกว่า ชะนีฮ่ายไม้ หรือนกฮ่ายไม้ จึงใช้เรียกคำประพันธ์ที่ขับด้วยเสียงลากยาวสูงๆ ต่ำๆ เช่นบทสูตรขวัญ บทเทศน์มหาชาติ เป็นต้น

ฮ่ายมี ๓ ชนิด คือ
๑. ฮ่ายวชิรปันตี
๒. ฮ่ายมหาวชิรปันตี
๓. ฮ่ายยาว

๑. ฮ่ายวชิรปันตี
- คณะ กำหนดให้หนึ่งบทมี ๔ บาท บาทละ ๑๑ คำ หรือบาทละ ๒ วรรค วรรคละ ๕ คำ มีคำสร้อยหน้าวรรค ๒-๔ คำ สร้อยท้ายบท ๒ คำ
- สัมผัส กำหนดให้คำสุดท้ายของวรรค ก่ายกับคำที่ ๒ หรือ ๓ ของวรรคถัดไป

ตัวอย่าง ฮ่ายวชิรปันตี
                 ชุมลุมใบช่อน้อย     เป็นส้อยย่อมเพิงตา
เป็นประดุจดัง กันนิกาดอกแก้ว      บานแล้วดอกแกมใบ
                 เคยตามไปทุกแง่    เล่นแล้วแห่แหนมา
ขุนจัก          หนีเสียนาไพร่ม้าง   ไปอยู่สร้างตนเดียว แลเด ฯ
                                                     (ทานกัณฑ์)

๒. ฮ่ายมหาวชิรปันตี
- คณะ กำหนดให้หนึ่งบทละ ๔ บาท บาทละ ๑๑-๑๒ คำ หรือบาทละ ๒ วรรค วรรคต้น ๕ คำ วรรคปลาย ๖-๗ คำ มีคำสร้อยหน้าวรรค ๒-๕ คำ
- สัมผัส กำหนดให้คำสุดท้ายของวรรค ก่ายกับคำที่ ๒ หรือ ๓ หรือ ๔ (หรือ ๕) ของวรรคถัดไป

ตัวอย่าง ฮ่ายมหาวชิรปันตี
ยทา ทลิทโท   หญิงฝูงใดนานา      เห็นผัวมาเป็นข้อยข้า
                   ตกถ่อยช้าขีนใจ      บ่มีอันใดสักสิ่ง
                   ทอดไฮ้ยิ่งขีนใจ      ขวนขวายเลี้ยงชีวิตไจ้ไจ้
                   ขี้ไฮ้ว่าจักหนี          ยามเมื่อผัวเป็นดีมูลมั่ง
                   เป็นเจ้านั่งปุนปอง    หญิงจองหองว่าจักอยู่
ผู้ข้านี้จักไป     เป็นคู่แก้วผัวขวัญ     พระจอมธรรม์เอยเจ้าฟ้า
ข้าน้อยบ่ให้ผัว  ตกถ่อยซ้าจักอัน      เทวดาในสวรรค์ฟากฟ้า
                   ย่อมไหว้หน้ายอคุณ  นางใจบุญย่อมหายาก
                   ลำบากด้วยผัวตน     ในเมืองคนหาบ่ได้
                   ยามเมื่อผัวขี้ไฮ้        ก้มหน้าต่ออดเอาดาย ฯ
                                                                        (ทานกัณฑ์)

๓. ฮ่ายยาว
ฮ่ายยาวนี้กำหนดไว้ว่า ในวรรคหนึ่งมีจำนวน ๕ ถึง ๑๔ คำ ส่วนคำก่ายนั้น ให้คำสุดท้ายของแต่ละวรรค ก่ายกับคำใดคำหนึ่งของวรรคต่อไป ไม่กำหนดจำนวนวรรค

ตัวอย่างฮ่ายยาว บทเทศน์มหาชาติ
เจ้าจิงเห็นนางนักสนมทั้งหลาย  เสยยานอนหลายหลาก บางพ่องนอนบิ้วปากและโกนโฮ
บางพ่องนอนเปือยโตเหยือยผมอยู่พีพากพีพาก   บางพ่องนอนจูบปากและขบฟัน
เจ้ายินอัศจรรย์ใจบ่ฮู้แล้ว    บางพ่องนอนยิ่งแข้วและน้ำลายเหือยซีซด
บางพ่องนอนลดผ้าปำไป่แปนกายและเนื้อ เจ้าก็คิดอ่าวเอื้อเบื่อหน่ายสงสาร ฯ
(ศักราชหลวง)

ตัวอย่างฮ่ายยาว บทสูตรขวัญ
ศรี ศรี สุภมังคละ สุภะสวัสดีวิเศษ อดิเรกไชยศรี สวัสดีจงมีแก่ฝูงข้า
นรเทพานาคครุฑ เทพบุตร เทพยดา อินทร์พรหมยมราชาจตุราทั้งสี่
ทุกที่พร้อมจักรวาล กับทั้งภูมิสถานเจ้าที่ จงพร้อมกันมาชมชื่นยินดี
เซิ่งมังคละราศรีวิเศษ วันนี้พระเกตุเข้าราศรี เป็นวันดีสุดขนาด...

อ้างอิง : บทความ E-Book pdf ไม่ทราบชื่อผู้เรียบเรียง