ตนผู้ข้า พุทธโฆษา
ไหว้วันทา พุทโธองค์เลิศ
ประเสริฐพ้น นักปราชญ์บัณฑิต
จักภาษิต คำสอนต่างๆ
มีหลายอย่าง ต่างๆ คัมภีร์
ด้วยวิธี ภาษามคธ
แต่งเป็นบท คำสอนส่องโลก
เป็นประโยค ส่องโลกทั้งสาม
ข้อดีงาม หามาติดต่อ
เป็นดังก่อ ทางไว้ให้เดิน
ปากใดเกิน บ่มีความฮู้
มักลบหลู่ คำม่วนจิบหาย
มีอุบาย ย้อมแดงด้วยหมาก
ปากอันนั้น นักปราชญ์นินทา
มันเกิดมา มีปากเสียเปล่า
เหมือนปากเต่า ปากกุ้งปากหอย
ปากอันใด เฮียนธรรมฮู้มาก
บ่ลำบาก ฟังมวนเย็นใจ
ปากนำไผ เยือกเย็นคือน้ำ
นักปราชญ์เจ้า ยอย่องว่าดี
ปากมีศรี ฮุ่งเฮืองวิลาส
ปากสะอาด คุณล้นบ่ทราม
ของบ่งาม มีนามหลายอย่าง
สระเปล่าว่าง หาน้ำบ่มี
เป็นบูรี หาพระยาบ่ได้
เป็นต้นไม้ ใบเหี้ยนหล่าสม
เป็นงัวนม ฮีดน้ำบ่ย้อย
เป็นสาวจ้อย ปะไป่เปลือยโต
นะหิโส บ่งามความเปรียบ
เพิ่นเทียบไว้ คือดังวาจา
คำมุสา โกธาส่อเสียด
ให้เพิ่นเคียด งามน้อยบ่มี
เจ้ามะตี บัณฑิตฉลาด
อย่าประมาท จำยอดคำสอน
เป็นอาภรณ์ กลางคนหับปาก
ดังคำหมาก หับปากเพิ่นเป็น
รสของเย็น เฮาเห็นมีมาก
รสฟองน้ำ รสแก่นจันทน์แดง
บ่คางแคง รสเงาฮ่มไม้
รสหนึ่งได้ แสงส่องเดือนดาว
เป็นรสเย็น ทั่วกันคนฮู้
เย็นบ่สู้ เสียงม่วนคำสอน
รสของหวาน ชอบกันบ่น้อย
รสหนึ่งอ้อย รสหนึ่งนารี
เป็นรสดี กินหลายฮู้อิ่ม
ของบ่อิ่ม รสยอดคำสอน
บ่ห่อนถอน ยิ่งกินยิ่งแซบ
บ่คับแคบ ฟังได้ยิ่งหวาน
รสสงสาร กินเมาทั้งค่าย
รสบ่ฮ้าย กันแก่เจ็บตาย
อธิบาย สองอันเพิ่นชี้
รสหนึ่งนี้ คำเฒ่าสั่งสอน
รสที่สอง คำสอนนักปราชญ์
เพิ่นฉลาด ชี้ช่องนีรพาน
วิชาการ เฮียนเอาบ่ได้
เพิ่นกล่าวไว้ มี ๗ ประการ
เดียรฉาน กับคนประมาท
คนขี้คร้าน มักหลับมักนอน
คนอาทร ป่วยโซพยาธิ์
คนอุบาทว์ มักง่ายในกิจ
คนเห็นผิด ทำการบ่เบื่อ
คนบ่เชื่อ บ่ชอบวิชา
เป็นศิษย์หา ให้ครูเห็นชอบ
ให้ประกอบ คุณไว้ ๕ อัน
อย่าดื้อดัน นอนหลังตื่นก่อน
อุปฐาก อย่าผ่อนเพียรทำ
อย่าเถียงคำ ครูบาสอนง่าย
อย่าเบี่ยงบ่าย หลบหลีกการงาน
พระอาจารย์ สอนธรรมให้ฮู้
อดสาสู้ ใจน้อมหมั่นเพียร
อุสาห์เฮียน อย่าหลงมักมาก
เฮียนสมอยาก ความฮู้บ่จำ
ศิษย์อธรรม ดังคนปากกืก
ฝันเห็นถืก มันแก้บ่เป็น
อุปมา คนเฮียนธรรมมาก
เฮียนแต่ปาก คำฮู้บ่สิง
ฝูงชายหญิง ถามหาความเว้า
เฮ็ดเค่าเม่า ขายหน้าทั่วดิน
ศาสตรศิลป์ คือตัวความฮู้
อยู่ในตู้ ในพับในลาน
บ่แก่นสาร ต้องการบ่ได้
คือเฮาไว้ ฝากทรัพย์เงินคำ
วางประจำ ในมือคนอื่น
ยากพ้นหลื่น คาวฮ่อนแล่นหา
ปริศนา สองอันฟังยาก
พากหนึ่งนั้น ยกย่องยอคุณ
แห่งศัตรู ตนชังเคืองเคียด
พากหนึ่งนั้น ด่าเสียดครูตน
กรรมให้ผล เกิ่งกันเสมอภาค
ใจกับปาก บิดเลื้ยวต่างกัน
ความสำคัญ กระจกว่าแก้ว
คันพบแก้ว กับว่ากระจก
สัตว์นาฮก หาศีลบ่ได้
เพิ่นกล่าวไว้ ฝูงนั้นใช่คน
ผู้เป็นคน บัณฑิตนักปราชญ์
เพิ่นองอาจ ยืนไว้ถ้อยคำ
เห็นกระจก กระจกบ่แค่ว
เห็นหน่วยแก้ว ยืนแก้วบ่วาง
ธรรมเป็นกลาง ชี้ทางนักปราชญ์
ความฉลาด สามสิ่งเทียมตน
หนึ่งบ่ห่อน นำของหายาก
สองบ่ห่อน นำสิ่งจิบหาย
สามจักตาย สติบ่หล่า
บ่ตั้งว่า ชายนั้นแก่นคน
ได้มาจากการนำเสนอของ วัฒน ศรีสว่าง
อนุสนธิ์ ชี้ทางชี้เหตุ
อุปเทศ คนใบ้คนพาล
สามประการ จื่อจำเอาไว้
หนึ่งขี้ไฮ้ หลงโลภแต่กาม
สองใจหาญ กำลังตัวน้อย
อยากเกี่ยวก้อย ถีบปล้ำเถียงแข็ง
แก่คนแฮง กว่าตนควรย้าน
สามขี้คร้าน เฮียนน้อยบ่จำ
มักขืนคำ เถียงคนฮู้มาก
ดูพื้นพาก คนถ่อยเลวทราม
สามประการ ดังเดียวเพิงฮู้
หนื่งสู่หลู่ เที่ยวขึ้นตามเฮือน
เขาบ่เตือน เชิญตนขึ้นบ้าน
สองหน้าด้าน อวดฮู้อวดงาม
เขาบ่ถาม อวดตายแต่เว้า
ข้อสามเจ้า ยอย่องแต่โต
คนโมโห หามโตคือบ้า
เรื่องถ่อยซา ฟังแจ้งจื่อเอา
ชายมีเคา หนวดคางฮิมปาก
แม่นหายาก ในพื้นแผ่นดิน
อย่าถวิล คบคนปากเกี้ยง
ให้หลีกเลี่ยง นอนลี้ผู้เดียว
ผู้เฉลียว ฮิ่นตรองคำปราชญ์
มารยาท บอกส่อตระกูล
เสียงเป็นมูล บอกทางประเทศ
ไปสู่เขต เคยคุ้นแว่หา
บอกสองขา ฮักกันเพียงญาดิ
เนื้ออิ่มอาจ เต็มอ้วนบ่ผอม
บอกอาหาร ของกินบ่ให้
จำเอาไว้ ทางฮ่อมบัณฑิต
พระอาจารย์ ยกความมาเทียบ
มาเปรียบให้ นาฮกนาจี
มีหลายๆ ในธรรมะเทศ
ชี้ในเขต คนยากคนจน
กรรมให้ผล จิบหายทุกข์ยาก
แสนลำบาก นาฮกต่อตา
เวทนา เหลือทนฮ้องไห้
ท่านเปรียบไว้ นาฮกตาเห็น
กรรมแลเวร ตนทำเพิ่นเคียด
เพิ่นบังเบียด ยกโทษติเตียน
กิจตนเพียร หาผลบ่ได้
กรรมสร้างไว้ นาฮกเป็นเฮือน
ท่านผีเผือน ยกตนบ่ใกล้
ท่านจึงได้ เฮียกชื่อบัณฑิต
เป็นบัณฑิต ดูคนเพิ่งฮู้
อย่าลบหลู่ ผิดพวกคนดี
คนมีศรี ๑๕ จำพวก
พวก ๑ นั้น พ่อแม่ลุงอา
พวกที่ ๒ หมอยาวิเศษ
พวกที่ ๓ หมอเลขคูณหาร
พวกที่ ๔ นายด่านประตู
พวกที่ ๕ คนฮู้หนังสือ
พวกที่ ๖ คนลือพ่อค้า
พวกที่ ๗ คนส่าเศรษฐี
พวกที่ ๘ คนดีพ่อบ้าน
พวกที่ ๙ คนเผ่าราชา
พวกที่ ๑๐ เสนาอำมาตย์
ที่ ๑๑ องอาจราชา
ที่ ๑๒ สมณานักบวช
ที่ ๑๓ คนยวดมีคุณ
ที่ ๑๔ คนบุญนักปราชญ์
ที่ ๑๕ คนฉลาดครูตน
ให้ปะปน คบหาเข้าโกล้
เป็นมิตรไว้ พาฮุ่งพาเฮือง
ชายโสภา ใจเย็นนักปราชญ์
ชายฉลาด หลีกเว้นคนผิด
คนใช่มิตร ผูกจ่องกรรมเวร
คนมีเข็ญ หาคุณบ่ได้
คนทุกข์ไฮ้ เกี่ยวหญ้าหาฟืน
บ่ฝ่าฝืน ผิดเถียงดูหมิ่น
คึดสู่ถิ่น ทั่วโลกโลกา
กะปูนา หาหัวบ่ได้
ไผหาให้ เลี้ยงท้องเขาเอง
พวกสัปโป งูเขียวงูเห่า
ขึ้นต้นไม้ เสือกแล่นตามดิน
ตีนบ่มี แล่นไวปานม้า
แม่ไก่กล้า นมจู้อยู่ใส
แม่นผู้ใด ส่อยมันเลี้ยงลูก
อย่าดูถูก ชาติลูกคนชาย
คราวจิบหาย ดูแคนบ่ชอบ
ให้ประกอบ สงเคราะห์สงหา
ในเวลา เขาจนเขายาก
เขาลำบาก ทุกข์ยากแล่นเถิง
อย่าเหิงสา ความหลังความเก่า
ชาติงูเห่า คนถ่อยคนพาล
ให้สงสาร ซ่างมันยามฮ้าย
ส่อยดับฮ้อน ยามเมื่อไฟเผา
หวังเอาบุญ ชาติชายใจกว้าง
คึดให้ฮู้ ตัวเปรียบแผ่นดิน
ชาติแผ่นดิน แน่นหนาบ่คาด
คนพลาดล้ม ลงเลื้อยบ่เซา
คนใจเบา ชังดินด่าป้อย
คนใจน้อย ตัวล้มด่าดิน
ด่าแผ่นดิน บ่หนีดินได้
เพิ่นเปรียบไว้ นักปราชญ์ใจบุญ
ไผทำบุญ ทำกรรมทำโทษ
บ่โกรธให้ ยามฮ้อนแล่นหา
บ่ถือสา คนผิดคนพลาด
ฯลฯ
--------------------------------------------------------
ผญา กาพย์ กลอนอีสาน
